Το Ιστορικό Πωγώνι και η Αρχιτεκτονική του.
Δημήτρης Μ. Κανακάκης –Αρχιτέκτων
Δημήτρης Μ. Κανακάκης –Αρχιτέκτων
Η ονομασία «Πωγώνι» αποδίδεται στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο τον Δ΄ τον Πωγωνάτο, ο οποίος το 671 μ.Χ., επιστρέφοντας από την εκστρατεία του στην Ιταλία, στρατοπέδευσε εδώ για να ξεκουράσει τον στρατό του. Σύμφωνα με την παράδοση Άγγελος Κυρίου τον «διέταξε» να κτίσει εδώ μοναστήρι. Πράγματι έτσι και έγινε. Αφιερώθηκε στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αλλά ο κόσμος το έλεγε όπως και σήμερα, Μολυβδοσκέπαστη, από τις βαριές πλάκες μολυβιού που σκέπαζαν τη στέγη του. Όρισε τότε ο Πωγωνάτος ως εκκλησιαστική δικαιοδοσία της μονής, όλη την περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Πωγώνι.
Το Πωγώνι παρόλο που δεν είναι αναπτυγμένο τουριστικά, αποτελεί ένα από τα ομορφότερα κομμάτια της Ηπείρου που γοητεύει τον επισκέπτη με την ανέγγιχτη ομορφιά του τοπίου. Παρθένα δάση από δρυ, πρίνους, πλατάνια, κρανιές και πολλά είδη χλωρίδας και πανίδας δημιουργούν μοναδικές εικόνες.
Το Πωγώνι αποτελείται από χωριά ορεινά, ημιορεινά και καμπίσια που απλώνονται από τη Βόρεια Ήπειρο (Χλωμό, Πολυτσιάνη, Δερόπολη με τα όμορφα λιθόκτιστα σπίτια της κ.α.) μέχρι τα Δολιανά και από την περοχή της Μολυβδοσκέπαστης μέχρι των κάμπο των Κουκλιών.
Σήμερα το Πωγώνι αποτελεί πόλο έλξης για τους λάτρεις της φύσης καθώς το καταπράσινο και παρθένο φυσικό τοπίο μαγνητίζει με τις ομορφιές του τον επισκέπτη.
Είναι μια περιοχή που διατηρεί το παραδοσιακό της χρώμα. Σε πολλά χωριά του Πωγωνίου συναντά κανείς γερόντισσες που φορούν την παραδοσιακή «ομπόλια» (κεφαλομάντηλο) και την φορεσιά του Πωγωνίου.
Πολύ αγαπητή στους Πωγωνίσιους είναι και η πολυφωνική μουσική, φαινόμενο μοναδικό στην ελληνική μουσική παράδοση, που θεωρείται ότι έχει ρίζες προελληνικές. Σε αρκετές περιοχές υπάρχουν πολυφωνικά συγκροτήματα που συνεχίζουν την αυθεντική αυτή μουσική παράδοση.
Οι διάφορες κατασκευές στο Πωγώνι ακολουθούν το γενικό ηπειρωτικό αισθητικό και πολιτισμικό πρότυπο. Τυχόν διαφορές οφείλονται κατ΄ αρχάς στις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν στις τρείς διαφορετικές, υψομετρικά, ζώνες, στα διαθέσιμα, κατά τόπο υλικά (π.χ. είδος και χρώμα πέτρας ή ξύλου.) αλλά και στους ντόπιους ανά περιοχή μάστορες που με τις τεχνικές που ανάπτυξαν (π.χ. σιδεράδες Παρακαλάμου) έβαλαν μια ιδιαίτερη πινελιά στις κατασκευές της περιοχής τους. Υπάρχει όμως και το κομμάτι εκείνο των τεχνικών κατασκευής ή των κατασκευών που εισάγεται από τους παλιννοστούντες ξενιτεμένους, κυρίως στα Βαλκάνια και την Κωνσταντινούπολη Πωγωνίσιους και που ατόφιο ή προσαρμοσμένο στις ντόπιες συνθήκες γίνεται κομμάτι της Πωγωνίσιας λαϊκής Αρχιτεκτονικής.
Από την Νεμέρτσκα στα βόρεια, τα όρη Τσαμαντά στα Νότια, τον Κασιδιάρη και το τμήμα του ποταμού Γόρμου, στην κοιλάδα του Άνω Καλαμά όπου τα δύο ποτάμια ενώνονται στα ανατολικά και τον Μακρύκαμπο στα δυτικά, υπάρχουν πολλοί παραδοσιακοί οικισμοί όλων των μεγεθών. Χαρακτηριστικό των οικισμών είναι το γκρίζο χρώμα από την χρήση της πέτρας που χρησιμοποιήθηκε σ΄όλα τα μέρη της κατασκευής των σπιτιών όπως τοιχοποιία, στέγες, δάπεδα, διάστρωση των αυλών, κατασκευή καλντεριμιών, δένοντας με αρμονία με το περιβάλλον.
Λόγω του γεωκτηνοτροφικού χαρακτήρα της περιοχής τα σπίτια διατηρούν το σχήμα της αγροτικής αρχιτεκτονικής. Κατά κύριο λόγο είναι διώροφα πέτρινα με τετράριχτες πλακοσκεπείς στέγες και με ψηλές αυλόμαντρες με ισχυρές ξύλινες αυλόπορτες που έχουν σιδερένιους εμφανείς μηχανισμούς ανάρτησης και ασφάλισης (μεντεσέδες, σύρτες, αμπάρες κλπ.) για προστασία.
Παλαιότερα στις πλακόστρωτες αυλές τους άρμεγαν τα γιδοπρόβατα πριν τα μαντρώσουν στο κατώγι (ισόγειο). Το κατώγι χρησιμοποιούνταν επίσης και σαν αποθηκευτικός χώρος για τα βαρέλια με το κρασί, το τυρί και τα ξύλινα αμπάρια με το σιτάρι. Στον όροφο πάνω από το κατώγι υπήρχε το μαντζάτο (καθιστικό), τον οντά (σαλόνι), το μαγειριό (κουζίνα) και τα υπνοδωμάτια. Οι χαλέδες (τουαλέτες) βρίσκονταν έξω από το σπίτι στον κήπο κάτι που φαίνεται και σήμερα στα παλιά σπίτια. Οι οικοδομές είναι προσαρμοσμένες στο κλίμα και στις απλές λειτουργίες της πατριαρχικής οικογενειακής ζωής των γεωργών και των κτηνοτρόφων κατοίκων τους. Κάθε σπίτι είχε το αλώνι και την αχυροκαλύβα του σε κάποιο χωράφι που υπήρχε δυνατό ρεύμα αέρα. Εκεί υπήρχαν στημένες οι θημωνιές με χόρτο ή άχυρο γύρω από ένα ψηλό πάσαλο. Τα σπίτια είναι χτισμένα σε μαχαλάδες (γειτονιές) το ένα κοντά στο άλλο για προστασία και ασφάλεια από τους ληστές, άλλα γύρω από την εκκλησία άλλα γύρω από το σχολείο, την πλατεία και το καφενείο.
Οι εκκλησίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η κύρια είσοδος είναι μικρή και τοξωτή προστατεύεται από κιονόκτιστο νάρθηκα και βρίσκεται στο νότιο τμήμα του ναού. Εσωτερικά διαιρείται σε δύο μέρη με τον γυναικωνίτη να καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα του ναού. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο άφθαστης τέχνης με πολύ αξιόλογες παλιές εικόνες. Τα καμπαναριά έχουν ιδιόμορφο σχήμα. Παρεκκλήσια υπάρχουν αρκετά και λειτουργούνται στις γιορτές τους με γλέντια και πανηγύρια.
Κτίσματα, όλων των όγκων και χρήσεων, από μικρές ξερολιθικές κατασκευές (περιτοιχίσεις, καταχητά, κρήνες, πέτρινα πηγάδια, καλντερίμια, μονοπάτια κ.λ.π.), νεροτριβές και νερόμυλους που εκμεταλλεύονταν τα αστείρευτα νερά της περιοχής, μέχρι περίτεχνα πέτρινα κοινωφελή κτίρια , Ναοί και Μοναστήρια, κοσμούν την περιοχή Πωγωνίου.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το Παρθεναγωγείο (1873), η Βιβλιοθήκη (1899) και η μονή Αβέλ, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου (1770) στην Βήσσανη, ο Αγ.Νικόλαος μεγάλων διαστάσεων τρίκλιτη βασιλική του 1873 στην Πωγωνιανή και ο Ναός Αγίου Νικολάου (1756) στους Κουκλιούς, η Μονή Ευαγγελίστριας (Σωσίνου) Άνω Παρακαλάμου (1598), ο Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου (1620), η Μονή Αγίου Ιωάννη (17ος αι.), ο Ναός Αγίου Αθανασίου (1790), Αγίων Ταξιαρχών (17ος αι.) & Αγίων Θεοδώρων (17ος αι.) αλλά και το ¨πέτρινο ρολόϊ», το κτίριο της Μητρόπολης κ.α. στο Δελβινάκι, ο Ναός της γέννηση της Θεοτόκου, (1790) στα Δολιανά κ.λ.π.
Το Κατωγέφυρο που βρίσκεται κάτω από το χωριό Ωραιόκαστρο του Πωγωνίου αλλά και οι δύο νερόμυλοι - νεροτριβή - γεφύρι - μονοπάτια στη θέση Γκρέτση του χωριού Παλαιόπυργος που έχουν χαρακτηριστεί ιστορικά διατηρητέα μνημεία και τόσα άλλα καταμαρτυρούν το ενιαίο ύφος της Πωγωνίσιας Λαϊκής Αρχιτεκτονικής καθώς και τον τρόπο διαβίωσης των κατοίκων του Πωγωνίου από το ξεκίνημά του μέχρι το πρόσφατο παρελθόν.
Μια λαϊκή Αρχιτεκτονική κληρονομιά που οφείλουμε να σεβαστούμε με το να την προστατεύουμε και να την προβάλλουμε. Είμαστε υποχρεωμένοι ως συνεχιστές, στις σημερινές νέες συνθήκες, να διατηρήσουμε στο ακέραιο το ύφος και τη λιτότητα της απαράμιλλης Πωγωνίσιας Λαϊκής Αρχιτεκτονικής.
