Ο ζωγράφος Ξένος Διγενής και το Έργο του στο Πωγώνι.

Γράφει ο Δημήτρης Μ. Κανακάκης-Αρχιτέκτων

 
Ο ζωγράφος Ξένος Διγενής από το Μουχλί της Αρκαδίας, είναι ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες περιφερόμενους ζωγράφους μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ο ζωγράφος έζησε και εργάστηκε στο β΄ μισό του 15ου αιώνα.

Η μελέτη της τέχνης του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους ερευνητές της Μεταβυζαντινής ζωγραφικής και κυρίως της εντοίχιας ζωγραφικής μετά την πτώση του Βυζαντίου (1450-1600) στον Ορθόδοξο κόσμο και στις «χώρες» υπό ξένη κυριαρχία . Όπως προκύπτει από τη μελέτη αυτή, η ζωγραφική του 15ου αιώνα στην Κρήτη άσκησε μεγάλη επίδραση στον Διγενή. Αντιγράφοντας τα πρότυπά του, ο Διγενής αποδεικνύεται ζωγράφος ικανός, που βελτιώνει τους τρόπους έκφρασής του μέσα στα 21 περίπου χρόνια που ζωγραφίζει τα τρία γνωστά σύνολα τοιχογραφιών του. Από την άλλη πλευρά, συγκεκριμένα στοιχεία σε έργα μεταγενέστερων ζωγράφων επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι η τέχνη του Διγενή είχε κάποια συνέχεια, αν και περιορισμένη χρονικά και τοπικά. Η Επίδραση της Κρητικής ζωγραφικής στο έργο ενός Πελοποννησίου ζωγράφου που περιπλανήθηκε , δημιούργησε και άφησε τα καλλιτεχνικά του ίχνη σε όλη την δυτική Ελλάδα από την Αιτωλία έως την Βόρεια Ήπειρο έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Το καλλιτεχνικό του Έργο του συνδέεται με το Πωγώνι όπου δραστηριοποιείται καλλιτεχνικά από το έτος 1491 και έχει εκτελέσει τοιχογραφίες, όπως για παράδειγμα το έτος 1493 στην περιοχή της Πωγωνιανής στα παλιά Φραστανά, τώρα Κάτω Μερόπη στον Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πρόκειται για μονόχωρο ναό με νάρθηκα του οποίου η αγιογράφηση έγινε στα τέλη του 15ου αι. από το ζωγράφο Ξένο Διγενή.

Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Κάτω Μερόπη Πωγωνίου

 Με αφορμή το Α’ Επιστημονικό Συνέδριο της Ι. Μ. Μυρτιάς που ολοκληρώθηκε και στις εργασίες του με τίτλο «Στα βήματα του πατρό-Κοσμά: ανακαλύπτοντας τα ίχνη της “Βυζαντινής Αιτωλοακαρνανίας”, ιχνηλατώντας την ιστορία της Ιεράς Μονής Μυρτιάς», που διοργανώνεται από την Ιερά Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου Μυρτιάς Αιτωλίας.
Στη τελευταία εισήγηση της δεύτερης συνεδρίας που είχε ως θέμα: «Οι τοιχογραφίες του Ξένου Διγενή στην Ιερά Μονή Μυρτιάς», η εισηγήτρια κα. Μαρία Αγρέβη, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας και Αρχαιολόγος της Βυζαντινής Εφορίας Κορινθίας παρουσίασε το σύνολο των τοιχογραφιών που εκτέλεσε το 1491 ο ζωγράφος Ξένος Διγενής στο αρχικό καθολικό της Μονής Μυρτιάς, σημερινό Ιερό του Καθολικού.

                                                           Επιγραφή (Ι. Μ. Μυρτιάς-1491)

Ο ζωγράφος είναι γνωστός στην έρευνα για την ιστόρηση δύο ακόμη Ναών, στο Νομό Χανίων της Κρήτης (1470), και στο Πωγώνι της Ηπείρου (μετά το 1491).

Με βάση τα παραπάνω και έπειτα από μια μικρή σχετική έρευνα πληροφορούμαστε τα εξής:

Σύμφωνα με την ιστορία της μεταβυζαντινής ζωγραφικής στην Ήπειρο (Βόρεια και Νότια) πολύ λίγα είναι τα μνημεία που χρονολογούνται στην πιο πρώιμη φάση της Τουρκοκρατίας (1430 - 1530). Στην Ήπειρο έχουν εντοπιστεί τέσσερα μνημεία αυτής της περιόδου και στην Βόρεια Ήπειρο επτά. Δύο από αυτά βρίσκονται στην Πολίτσιανη του βορειοηπειρωτικού Πωγωνίου. Πρόκειται για τον Άγιο Δημήτριο Σάββου (1526) και τον Άγιο Αθανάσιο Μάτζαρη (1513). Και τα δύο μνημεία είναι ιδιωτικά, φέρουν ζωγραφικό διάκοσμο πολύ καλής ποιότητας και γειτονεύουν με τα Παλαιοφραστανά του Πωγωνίου, όπου ο Ξένος Διγενής φιλοτέχνησε το Ναό της Παναγίας (1492). Η μεθοδολογία της διατριβής υιοθέτησε αρχικά επταετείς έρευνες πεδίου (χρονική διάρκεια κατά την οποία αναζητήθηκαν και εντοπίστηκαν και άλλα συνομήλικα μνημεία στο βορειοηπειρωτικό χώρο, τα οποία χρονολογούνται μεταξύ 1503 - 1526). Στη συνέχεια, με μελέτη και έρευνα σε ομόλογα επιστημονικά βιβλία, εξετάστηκε το ερευνητέο υλικό από πλευράς εικονογραφικής, τεχνικής και τεχνοτροπικής. Η τριμερής αυτή έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι και τα δύο μνημεία έχουν κοινά εικονογραφικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, δανείζονται στοιχεία από την Μακεδονική Σχολή των Παλαιολόγων και την Κρητική Σχολή των Φορητών Εικόνων και κατόπιν τούτου θεωρούνται ανένταχτα σε κάποιο γνωστό ζωγραφικό σύστημα. Η έρευνα άγεται επίσης στην υπόθεση ότι οι δύο ζωγράφοι είναι επηρεασμένοι σοβαρά από το έργο του Ξένου Διγενή, γι’ αυτό και διαπνέονται από έναν διακριτικό ουμανισμό, μία πρωτευουσιάνικη ατμόσφαιρα και μία ροπή αποστασιοποίησης από την αυστηρή αντιδυτική ιδεολογία των μεγάλων μοναστηριών της εποχής. Τελικά, η έρευνα προτείνει μια υπόθεση εργασίας: ότι οι περιφερόμενοι εκείνοι ζωγράφοι (μεταξύ των οποίων και ο Διγενής) προέρχονται καλλιτεχνικά από την Κρήτη, εμπνέονται από το έργο των ζωγράφων που έφυγαν από την Κων/πολη λίγο πριν την Άλωση και μεταφέρουν, κυρίως στο δυτικό άξονα της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, τον απόηχο της μεταπαλαιολόγειας τέχνης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας του 15ου αιώνα στην Κρήτη. Η Ήπειρος δε, στις αρχές του 16ου αιώνα, ανθεί δημογραφικά, οικονομικά και κοινωνικά, απολαμβάνει σουλτανικά προνόμια (όπως ακριβώς και η Πολίτσιανη) και, επομένως, είναι ο καταλληλότερος χώρος για την υποδοχή τέτοιων «μοναχικών και περιφερόμενων» ζωγράφων, όπως αυτοί των δύο μελετηθέντων μνημείων.

                                               Θεοτόκος Ευαγγελισμού (Ι. Μ. Μυρτιάς-1491)

Το Έργο του ζωγράφου επηρεάζει μετέπειτα γενεές ζωγράφων. 

Χαρακτηριστικά στο έργο του Ιωάννη Π. Χουλιαρά , «Ένα Άγνωστο Συνεργείο Ζωγράφων των Αρχών του 16ου Αιώνα στη Ήπειρο», αναφέρεται:

«Σε τέσσερα μνημεία των αρχών του 16ου αιώνα στην Ήπειρο διαπιστώνουμε τη δράση κοινού συνεργείου. Τα μνημεία αυτά ακολουθούν την παράδοση της σχολής της Αχρίδας καιτου εργαστηρίου της Καστοριάς, παράλληλα με ισχυρές επιρροές από το έργο του Ξένου Διγενή, αποτελούν δε έναν από τους ενδιάμεσους κρίκους στη μετάβαση από την τέχνη του15ου αιώνα σε αυτή της σχολής των Θηβών.»

 
Πολίτσιανη Πωγωνίου (Βόρεια Ήπειρος). Ναός Αγίου Αθανασίου Μάντζαρη. Η Γέννηση. Λεπτομέρεια.